A conflict for values in the origins and the beginning of the Thirteen Years'War

W przededniu wojny trzynastoletniej stanęły naprzeciwko siebie dwie koncepcje ładu krajowego:  zakonna  i  stanowa. Ścierały się one ze sobą od dłuższego czasu, aż w końcu stały się nie do pogodzenia. Zakon, jeśli  chodzi  o zasadę, stał na gruncie priorytetu prawa  Bożego, z zasady niezmiennego, wiecznego. Jego poddani, skonfederowani w Związku Pruskim, powoływali się na to, co przysługuje poddanemu z racji otrzymanych przywilejów, prawa pozytywnego, pojmowanego jako gwarancja zachowania sprawiedliwości między ludźmi.

Podstawą  sporu  o  wartości  stało  się  pojęcie  ius  i  pochodne  od  niego:  iustitia i iustum, zaprowadzające ład w stosunkach między ludźmi, regulujące to, co przysługiwało człowiekowi w relacjach z innymi ludźmi. Zakon, jako duchowny pan kraju, stał na stanowisku, że iustitia opiera się na autorytecie prawa kanonicznego i cesarskiego, następnie  władzy  krajowej  wyposażonej  w  przyrodzone  prerogatywy  (znany jest cytat opinii brata zakonnego wobec poddanych: „my jesteśmy waszym prawem”). Krzyżacy  i  ich  poplecznicy  twierdzili,  że  związkowcy  występują przeciw  słusznym prawom Zakonu i Kościoła, że chociaż na mocy iustitia poddani są zobowiązani do posłuszeństwa i lojalności, to jako ludzie o określonym, wysokim statusie  postępują buntowniczo, czyli niegodnie.

Związkowcy powoływali się na przywileje należące do prawa krajowego. Na nich opierali poczucie swej godności (ehrbar Leute) i subiektywne rozumienie sprawiedliwości. Postawy tej nie można zrozumieć bez uwzględnienia jej kulturowego kontekstu. Według związkowców na mocy ogólnego wyobrażenia o prawie i sprawiedliwości przywódcy zakonni i prałaci mieli być związani powinnością zachowania sprawiedliwości człowieka względem drugiego człowieka, oddania tego, co mu się należy. Dlatego  w  argumentacji    związkowej  pojęcie  sprawiedliwości  odnosi  się  do  praw ludzi, którzy są poddanymi władzy zakonnej, ale wyposażonymi w prawne gwarancje. Ius i iustitia miały być fundamentem z jednej strony ładu krajowego (zapewnienie dobra powszechnego, w szczególności pokoju i sprawiedliwych sądów), z drugiej zaś – gwarancją czci i honoru poddanych.

To założenie w znacznej mierze określało faktyczne stosunki poddanych z władztwem zakonnym już w okresie wcześniejszym. Jednakże w połowie XV w. przedstawiciele Zakonu i Związku Pruskiego zradykalizowali swe pozycje. Krzyżacy dążyli do umocnienia  swoich władczych prerogatyw w kraju. W argumentacji związkowców, zasługującej zresztą na uwzględnienie przez historyka jej antropologicznych aspektów, Zakon pogwałcił prawa mieszkańców Prus, a przez swoje zarzuty wobec nich zniesławił ich i zakwestionował publicznie, na szerokim forum ich poczucie godności, honoru i prawowierności.