Ewolucja pruskich spisów ludności w latach 1840–1910 : metodyka, zakres, znaczenie i problemy

W badaniach historycznych nad ludnością w XIX w. w Prusach, w tym na ziemiach licznie zamieszkanych przez ludność posługującą się językiem polskim i kaszubskim, istotne znaczenie mają spisy ludności przeprowadzane przez Królewskopruskie Biuro Statystyczne w Berlinie, które mimo to nie doczekały się szerszego omówienia. Uwagę skupiano na rzetelności spisów organizowanych przed 1840 r., a następnie na sprawach związanych ze statystyką języka ojczystego. Celem artykułu jest pokazanie zmian w sposobie przeprowadzania spisów, opracowywania danych, implementacji cech i prezentacji wyników w latach 1840–1910, ze zwróceniem szczególnej uwagi na spis z 1871 r. i jego odbiór społeczny, głównie na ziemiach polskich pod panowaniem niemieckim. Badanie w dużej mierze opiera się na monumentalnej Preussische Statistik (Statystyka Prus), w której zawarto dokumentację spisową oraz uwagi nadsyłane przez władze prowincjonalne. Ponadto wykorzystano źródła normatywne i dawne opracowania. W artykule dowiedziono, że zasadniczo spisy ludności podlegały ewolucji do 1871 r., a następnie już tylko zmianom w zakresie badanych treści, które omówiono i poddano ocenie. Rewolucją w zarządzaniu danymi było zastosowanie w 1871 r. kart A, które ułatwiły wykonywanie złożonych grupowań statystycznych dla wybranych cech demograficznych. Wdrożeniu nowych rozwiązań towarzyszyło wprowadzenie zasady samospisywania się. Natrafiało ono na przeszkody, szczególnie we wschodnich prowincjach Prus, co przede wszystkim należy łączyć z poziomem wykształcenia i brakiem znajomości języka niemieckiego, głównie ludności polskojęzycznej. Prezentowane wyniki badania powinny być przydatne dla demografów historycznych oraz historyków społecznych i gospodarczych.

The censuses carried out by the Royal Prussian Statistical Office in Berlin are of particular importance for the historical research of the 19th century population in Prussia, including the lands largely inhabited by people who spoke Polish or Kashubian. Nevertheless, these censuses were not discussed in greater detail. Attention was mainly focused on the reliability of the censuses organised until 1840, and subsequently on matters related to the statistics of the mother tongue. The aim of the article is to show the evolution of the method of census taking, data processing, features implementation and the presentation of the results in the years 1840–1910, with particular emphasis placed on the census of 1871 and its reception among the society, mainly on the Polish lands under German rule. The research is largely based on the monumental Preussische Statistik (Statistics of Prussia), which contains the census documentation and comments provided by provincial authorities. Moreover, normative sources and older studies were used in the study. The article proves that censuses in general evolved until 1871, and then only the studied content featured changes which were discussed and assessed. A revolution in data management was brought by the use of A cards in 1871, which made it easier to perform complex statistical groupings for selected demographic characteristics. The implementation of new solutions was accompanied by the introduction of the principle of self-enumeration. It encountered obstacles, however, especially in the eastern provinces of Prussia, which is primarily associated with the level of education and the knowledge of the German language among the population, mainly its Polish-speaking members. The results presented in the article should prove useful to historical demographers, and social and economic historians.