Polska w relacjach pamiętnikarskich podróżników brytyjskich (1764-1831)

Streszczenie

Dysertacja przedstawia obraz Polski (mieszkańców i ich kultury oraz relacji) wyłaniający się z szeroko rozumianych relacji pamiętnikarskich pisanych przez Brytyjczyków odwiedzających kraj w latach 1764-1831. Okres ten został podzielony na trzy epoki opisane w odpowiadającyh im rozdziałach. Są to, kolejno, epoka Rzeczypospolitej Obojga Narodów (do 1764-1795 roku), epoka wojen napoleońskich (1801-1815) oraz epoka konstytucyjnego Królestwa Polskiego (1815-1831). Celem pracy było również wyjaśnić stanowisko Brytyjczyków względem zaobserwowanych fenomenów składających się na polską kulturę czy cywilizację i pokazać, co przyczyniło się do takiego podejścia i rozumienia spraw Polski. 

Przedmiotem opisu są przede wszystkim mieszkańcy kraju. W pracy omawia się poszczególne stany oraz warstwy społeczeństwa polskiego: ich styl życia, warunki materialne, relacje między nimi. Opisana jest także sytuacja polityczna kraju według brytyjskich podróżników: w rozdziale pierwszym przeanalizowano system polityczny Rzeczyspolitej, jej sytuację międzynarodową w okresie przedrozbiorowym i międzyrozbiorowym oraz perspektywy na przyszłość; w rozdziale drugim poświęca się miejsce brytyjskim rozważaniom na temat wpływu mocartsw rozbiorowych na kierunki rozwoju kraju i sympatie mieszkańców, a w trzecim analizuje brytyjskie uwagi dotyczące sytuacji prawnomiędzynarodowej nowopowstałego Królestwa Polskiego oraz Rzeczypospolitej Krakowskiej. 

Analiza brytyjskiego punktu widzenia na sprawy polskie na przestrzeni kilku burzliwych dekad pozwala na ukazanie stopniowej ewolucji społeczeństwa polskiego i jej wpływu na uwagi autorów. Chłopi, na przykład, w pierwszym okresie postrzegani są niemal wyłącznie jako niewolnicy, w okresie drugim podkreśla się z aprobatą nabycie przez nich pewnych praw. W epoce ostatniej wolni chłopi, a więc ci na terenach Królestwa Polskiego, nie budzą już większego zainteresowania.

Reformy dokonujące się na ziemiach polsko-litewskich pod zaborami często okazywały się wg brytyjczyków odejściem od zasad feudalnego zapóźnienia (takich jak na przykład surowe poddaństwo czy bezkarność i polityczna dominacja arystokracji), z którym kojarzyli przedrozbiorową Rzeczpospolitą. To pozwolało im patrzeć na sytuację kraju pod zaborami dość przychylnym okiem, choć z reguły sam akt rozbioru uważali za gwałt na sprawiedliwości.

Summary

The dissertation presents the portrayal of Poland emerging out of widely understood memoir accounts authored by British travelers visiting the country in 1764-1831. The whole period has been divided into three epochs described in the respective chapters devoted to them. These are: the epoch of the Polish-Lithuanian Commonwealth (1764-1795), the epoch of the Napoleonic Wars (1801-1815) and the epoch of the constitutional Kingdom of Poland (1815-1831). The goal of the dissertation has also been to explain the attitude of the Britons towards the social phenomena constituting Polish culture or civilization that they witnessed and show what contributed to such an approach and understanding of Polish issues. 

The subject matter of the dissertation is first and foremost the description of the country’s inhabitants. The thesis discusses the various estates and classes of the Polish society: their lifestyle, material conditions, relations between them. What is also scrutinized is the political position of the country as it was seen by the travelers: in the first chapter the political system of the Commonwealth is analyzed as well as the state’s international standing both before the first partition and after; in the second, much focus is placed on their reflections on the impact of the partitioning powers on the development of the country and the sympathies of its inhabitants; the third one analyzes British remarks about the legal and international position of the newly created Kingdom of Poland and Republic of Cracow. 

The analysis of the British perception of the Polish affairs over a few tempestuous decades allows for a presentation of a gradual evolution of the Polish society and its influence on the British narratives. Peasants, for example, are seen in the first period almost exclusively as slaves. What is approvingly highlighted in the second period is their endowment with certain rights. In the last epoch, free peasants of the Kingdom of Poland do not stir much interest. 

Reforms taking place on the partitioned Polish-Lithuanian soil often turned out to be, according to the Britons, a departure from the principles of feudal backwardness (such as severe serfdom or political ascendency and impunity of aristocracy) that they associated with the pre-partition Commonwealth. It allowed them to see the situation of the partitioned country in quite a favorable light, even though they usually considered the sheer act of dismemberment a violation of justice.