Stone houses, glazed jugs and pilgrim badges : an archaeological contribution to the problem of the cultural unity of the Hanseatic towns in the Baltic region

Badania archeologiczne nadbałtyckich miast należących w średniowieczu do Hanzy rozpoczęto na większą skalę dopiero w latach 80. XX wieku. Odkrywane w ich trakcie źródła pozwalają postawić tezę o istnieniu wspólnoty kulturowej mieszczan południowego wybrzeża Bałtyku w XIII–XV wieku. W artykule, na wybranych przykładach różnych elementów kultury materialnej dobrze czytelnych w źródłach archeologicznych, podjęto próbę wykazania podobieństw istniejących w odległych od siebie miastach nadbałtyckich w różnych sferach życia mieszczan. Analizę przeprowadzono w odniesieniu do: budownictwa – na przykładzie tzw. kamienic sieniowych, które w XIV wieku stały się wspólnym dla wielu miast nadbałtyckich elementem krajobrazu kulturowego; zestawów naczyń stołowych – na przykładzie popularnych w tej części Europy dzbanów kamionkowych oraz czerwonych naczyń szkliwionych, jak również dewocjonaliów religijnych – na przykładzie znaków pielgrzymich, wskazujących na istnienie wyraźnych preferencji w wyborze celów pielgrzymek, koncentrujących się na ponadregionalnych sanktuariach pielgrzymkowych położonych w niemieckim kręgu kulturowym, zwłaszcza w rejonie nadreńsko-nadmozańskim. Przyczyny wytworzenia wspólnoty kulturowej miast upatrywane są w podobnych uwarunkowaniach prawnych i gospodarczych ich rozwoju, podobnym pochodzeniu kulturowo- etnicznym dominującej części mieszczan, wywodzących się z terenów niemieckich, jak też w intensywnych kontaktach handlowych, których skutkiem była przecież nie tylko wymiana towarów, ale również idei.

Archaeological research on the Hanseatic towns established in the Middle Ages in the Baltic region has been conducted on a large scale since the 1980’s. Discoveries made since then allow to formulate a thesis about the cultural unity among the inhabitants of towns situated on the South Baltic coast between the 13th and 15th centuries. Based on selected instances of the urban culture, widely discussed in archaeological sources, the paper is an attempt to prove that a number of similarities can be revealed in various spheres of life led by the inhabitants of towns located in the Baltic region, often situated far away from one another. The analysis covered the following aspects: architecture – quoting the example of tenements with entrance halls which in the 14th century became a common element of the cultural landscape in towns located in the Baltic region; pottery – quoting the example of popular in this part of Europe stoneware and red glazed jugs; and, last but not least, devotional objects – quoting the example of pilgrim badges that revealed evident preferences demonstrated by the pilgrims as to their pilgrimage destinations, paying special attention to supra-regional sanctuaries located in German-speaking area, particularly on the Rhine and the Moza rivers. As for reasons underlying the development of the cultural unity of the Hanseatic towns, archaeologists mention similar legal and economic factors contributing to their development, much the same cultural and ethnical origin of the townspeople the majority of whom came from German territory, and, last but not least, business contacts (particularly distant ones) which, after all, embodied the essence of the Hanseatic League since they were aimed at exchanging not only goods, but also ideas.