Penetrating the Iron Curtain – the Rockefeller and Ford Foundations’ Exchange Programs directed to “Friendly” Poles, 1948–1962/1968

Celem artykułu jest analiza jednej z form międzynarodowej filantropii, świadczonej przez dwie amerykańskie fundacje prywatne: Rockefellera i Forda. Poszukiwane są odpowiedzi na pytania o wpływ programów wymiany, skierowanych do Polski we wczesnym okresie zimnej wojny, na stworzenie możliwości badawczych, służących dogonieniu osiągnięć naukowych na Zachodzie. Cezury czasowe to data pierwszej wizyty przedstawicieli Fundacji Rockefellera w Polsce i rok, w którym fundacje tymczasowo wycofały się ze wsparcia lub zawiesiły swoje rozległe programy. Krytyczna analiza dokumentów archiwalnych obu fundacji pozwala poznać okoliczności ich zaangażowania, procedury wyboru kandydatów oraz różne podejścia do sposobów osiągania wyznaczonych celów. Fundacja Rockefellera koncentrowała się na wynikach naukowych, dążyła do wzajemnej wymiany idei, do tworzenia sieci powiązań współpracujących ze sobą naukowców i intelektualistów, podczas gdy Fundacja Forda prowadziła działania z zakresu dyplomacji kulturalnej, która wywierałaby długofalowy wpływ na grupy „przyjaznych” odbiorców. W artykule przedstawiono kilka studiów przypadku polskich stypendystów, ukazując w ten sposób niedyskryminacyjne praktyki fundacji oparte na zasługach i roli, którą podopieczni mogli odegrać w rozwoju nauki, umacnianiu wolnego świata i promowaniu porozumienia międzynarodowego.

The research objectives of this article are to analyse one form of international philanthropy undertaken by two American private foundations: the Rockefeller and the Ford foundations. It poses questions about the possible impact the exchange programs directed to Poland in the early Cold War period had upon the opening of research opportunities to catch up with peers in the West. The article covers the time span between the first visit of the Rockefeller Foundation representatives and the year when both temporarily withdrew or suspended their extensive programs. The method of critically analysing archival documents of both foundations made it possible to explore the circumstances of their engagement, candidate selection procedures, and the different approaches to achieving set goals. It reveals that the Rockefeller Foundation focused on scientific results, leading to the ‘cross-fertilization’ of ideas, network creation, and the opening up opportunities, while the Ford Foundation aimed at long-term cultural diplomacy, impacting upon groups of ‘friendly’ recipients. The article explores several case studies of Polish grantees, showing the foundations’ non-discriminatory practices based on merit and the role these grantees might have exercised in the development of science, strengthening the free world, and promoting international understanding.