Między badawczą rzetelnością a mitem : Tomasz Kantzow (1505-1542) - wczesny prekursor nowoczesnej historiografii Pomorza Zachodniego?

Artykuł jest refleksją na temat przyjęcia przez szesnastowiecznego historyka pomorskiego Tomasza Kantzowa nowej koncepcji pierwotnego zasiedlenia regionu, wedle której jego pierwszymi mieszkańcami mieli być nie – jak chciała wcześniejsza, średniowiecznej jeszcze proweniencji tradycja - Słowianie, a Germanie. Główna teza, mająca tłumaczyć tę zmianę, sprowadza się do stwierdzenia, że swój wpływ miały tu czynniki związane z przemianami zachodzącymi w ówczesnej historiografii i sposobie myślenia o przeszłości, będące pochodnymi wpływu idei humanizmu i Odrodzenia. Ważną tendencją, uchwytną w lekturze ostatniej wersji kroniki pomorskiej Kantzowa, jest dążenie do konstrukcji możliwie najbardziej wiarygodnego obrazu przeszłości w oparciu o skrupulatne studiowanie źródeł, w przypadku dziejów najdawniejszych, co w ogóle charakterystyczne dla Renesansu, szczególnie tych pochodzących ze starożytności, które, nieznane poprzednim stuleciom, stały się wówczas dostępnymi na szerszą skalę dzięki wynalazkowi druku. Oznaczało to również odrzucenie wielu wcześniejszych, nie znajdujących potwierdzenia w źródłach, legend i mitów. Przyjecie takiego sposobu konstruowania wiedzy o przeszłości stanowiło, co jest dalszą ważną tezą artykułu, milowy krok na drodze do ukonstytuowania się nowoczesnej historiografii i „unaukowienia” dyscypliny. Inną jednak innowacją, związana z epoką, w której żył Tomasz Kantzow, było obudzenie się świadomości narodowej w jej współczesnym sensie oraz z nią związanej perspektywy spojrzenia na dzieje. Ten czynnik również wpływał na pomorskiego kronikarza, skłaniając go ku decyzji o przedstawieniu najdawniejszej przeszłości kraju jako jednoznacznie germańskiej. Jednocześnie jednak dzieło jego widzieć można przede wszystkim jako wyraz patriotyzmu pomorskiego i idei związanych z odrębnością i niepodległością rządzonego przez Gryfitów księstwa, nie przedkładający ponad nie narodowej identyfikacji ich poddanych. Tym samym Kantzow ukazuje się nam jako kolejny przedstawiciel tradycyjnej, bo korzeniami sięgającej jeszcze średniowiecza ideologii państwowej Pomorza Zachodniego. Tym, co go wyróżnia, jest zupełnie nowa forma, służąca jednak przedstawieniu dawniejszej treści. Konkluzja sprowadza się zatem do stwierdzenia, iż konstrukcja Kantzowa powołuje do życia kolejny mit, wywodzący się z tej samej rodziny pomorskich mitów państwowych, aczkolwiek metoda jego budowy jest już odmienna. Podstawą tej metody jest właśnie skrupulatne studiowanie źródeł i przedstawianie wiarygodnych na ich podstawie wniosków, w pewnym stopniu przypominające praktykę nowoczesnej historiografii naukowej, na której nierzadko również ideologicznie motywowane i wspierające narodowe już wówczas jednoznacznie mity wyniki, przypuszczalnie próbować można rozciągnąć tak sformułowane wnioski.

The article contains an analysis of a new assumption made by the 16th-century Pomeranian historian, Tomasz Kantzow, according to which the Region had been settled originally by the Germans, and not by the Slavonic tribes as it had been propagated by an older mediaeval tradition. That point of view was justified by the influence of the factors connected with the changes taking place in the historiography of the time and the manner of thinking about the past, which in turn was the result of the impact of the Renaissance. An important tendency, visible in the last version of Kantzow’s Pomeranian Chronicle, is his desire to construct the most reliable picture of the past based on diligent studies of the available sources concerning the most remote past, which generally was a feature of the Renaissance, especially the ones coming from the Antiquity, which had been unknown for the previous generations and which became available thanks to the invention of the print. It also meant rejection of many previous legends and myths not based on facts confirmed by the available sources. That manner of constructing knowledge about the past was – which is another important thesis of the article – a milestone towards constituting modern historiography, making the discipline more ‘scientific’. Another innovation – related with the time Tomasz Kantzow lived in – was the awakening of national awareness in its modern meaning and the resulting perception of the past. That factor also had an impact on the Pomeranian chronicler, making him decide to present the remote past of the country as unambiguously Germanic. At the same time, his chronicle may be perceived as an expression of Pomeranian patriotism and ideas related with the independence of the Duchy of the Griffins, irrespective of the national identity of their subjects. From that perspective, Kantzow seems as another representative of the traditional – dated back to the Middle Ages – state ideology of West Pomerania. What distinguishes him is a completely new form to present history. The conclusion may be reduced to the statement that Kantzow’s construction creates another myth derived from the same family of Pomeranian state myths, albeit his method of constructing it is different. The basis for that method is studying sources and presenting reliable conclusions, resulting from the sources. To some extent, it resembles the practice of modern academic historiography, also ideologically motivated in many cases and supporting national myths.