Charakter prawny i praktyka sporządzania lokalnych programów opieki nad zabytkami

Przedmiotem analiz w artykule stały się lokalne programy opieki nad zabytkami. Opracowywanie i przyjmowanie samorządowych, czyli wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów opieki nad zabytkami należy do obowiązków jednostek samorządu terytorialnego, wynikających z ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Jednakże pomimo obowiązywania tych samych ogólnych wymogów i warunków sporządzania programów opieki nad zabytkami programy jednostek samorządu lokalnego, czyli samorządu gminnego i powiatowego różnią się znacząco od programów o charakterze regionalnym, czyli przygotowywanych przez samorząd województwa. Z tego względu w artykule skoncentrowano się tylko na jednym z typów tych programów, tj. lokalnych programach opieki nad zabytkami.

W analizie obowiązujących regulacji prawnych wykorzystano w niniejszym artykule orzecznictwo sądowe i administracyjne. Z kolei rozważania dotyczące praktyki sporządzania lokalnych programów opieki nad zabytkami oparto o przegląd obecnie obowiązujących takich programów, publikowanych w wojewódzkich dziennikach urzędowych, oraz o szczegółowe analizy wybranych ponad stu takich programów w gminach i powiatach o zróżnicowanej wielkości i warunkach rozwoju lokalnego.

W artykule oceniono, że gminne i powiatowe programy opieki nad zabytkami stanowią przydatne dla lokalnych społeczności dokumenty, gdyż zawierają wielostronne analizy miejscowych uwarunkowań opieki nad zabytkami, a także ochrony zabytków i ochrony dziedzictwa kulturowego.

Jednakże niejasności regulacji prawnych dotyczących lokalnych programów opieki nad zabytkami znacznie obniżają rangę uchwał rad gmin i rad powiatów w tym zakresie. W dodatku doświadczenia samorządu lokalnego z wieloletniej praktyki sporządzania tych programów od 2003 r. nie skutkują wyeliminowaniem występujących nieprawidłowości. W szczególności błędne założenia o możliwości oddziaływania na właścicieli zabytków pomimo braku upoważnień do podejmowania w tym trybie działań władczych wobec jednostek zewnętrznych nie są korygowane, a ponadto pojawiają się tendencje do nadmiernego, sprzecznego z prawem rozszerzania zakresu przedmiotowego tych programów.