Wariantywne wyrażenie dziesiąta, dziewiąta, siódma, piąta itp. woda na, po kisielu w słownikach i tekstach

Powodem podjęcia badań nad tytułowym wyrażeniem były dostrzeżone we współczesnych tekstach przykłady jego aktualizacji w znaczeniu nienotowanym w większości najnowszych słowników językowych. Celem prowadzenia badań była weryfikacja hipotezy, że związek we współczesnej polszczyźnie rozszerza swoją odnośność realną i nabywa nowego znaczenia, czemu służyła analiza notacji wyrażenia w zbiorach leksykograficznych i jego użyć w tekstach dawnej i współczesnej polszczyzny. Badania pokazały, że tytułowy związek niemal od początku swojego funkcjonowania w polszczyźnie używany był w dwóch odcieniach znaczeniowych: ‘bardzo daleki krewny’ i ‘luźny związek czegoś z czymś’, przy czym drugi odcień znaczeniowy, notowany w słownikach niekonsekwentnie oraz zilustrowany tylko jednym cytatem, nie został zarejestrowany w większości współczesnych zbiorów leksykograficznych. Badania pokazały też, że wyrażenie podlegało różnym modyfikacjom, w związku z czym funkcjonuje jako związek wielokształtny, którego komponenty w niektórych aktualizacjach podlegają semantyzacji. Pewne przeobrażenia postaci formalnej związku, a mianowicie wymiana w nim komponentów równokształtnych z przyimkami, komponentu „na” na komponent „po” (… woda na kisielu → … woda po kisielu), sprzyjały też powstaniu nowej motywacji związku frazeologicznego, który pojawił się w polszczyźnie jako zapożyczenie obcojęzyczne.

The research on the title expression was inspired by its semantic actualizations which come unnoted in majority of latest language dictionaries but are found in contemporary texts. The objective was to prove the thesis that in the contemporary Polish language the unit expands its real reference and takes on new meanings – this was done by the analysis of its notation in lexicographical collections and its use in old and contemporary Polish. The findings show that the title unit has had two shades of meaning – ‘very distant relative’ and ‘loose relationship of something with something’. The latter has been inconsistently noted in dictionaries, exemplified by one quote only and has not entered majority of lexicographical collections. The research proved also that the expression was subject to various modifications which made it a multiform unit whose components undergo semantization in certain actualizations. Certain formal transformations of the unit, namely the alternation of isomorphic components and prepositions like the change of preposition ‘na’ for preposition ‘po’ (… woda na kisielu → … woda po kisielu) facilitated the arising of new motivation of the phraseological unit which appeared in Polish as a borrowing.