Fundusze strukturalne Unii Europejskiej jako źródło finansowania wzmacniające atrakcyjność inwestycyjną gmin w warunkach ograniczeń budżetowych

Streszczenie

Jednym z istotnych aspektów funkcjonowania układów lokalnych są wyzwania stojące przed władzami samorządowymi w zakresie wyboru oraz wykorzystania instrumentów i narzędzi polityki rozwoju lokalnego i regionalnego mające na celu m.in. podniesienie poziomu atrakcyjności inwestycyjnej jednostek samorządu terytorialnego.

Problematyka atrakcyjności inwestycyjnej jest zagadnieniem szeroko analizowanym przez badaczy. Pojęcie atrakcyjności inwestycyjnej, definiuje się jako kombinację korzyści lokalizacji możliwych do osiągnięcia w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej, wynikających ze specyficznych cech obszaru, w którym ta działalność ma miejsce. Korzyści te określane są jako czynniki lokalizacji, a o atrakcyjności danego terenu decyduje ich zestaw. Fundusze strukturalne pozwalają na budowanie atrakcyjności inwestycyjnej gmin, jednak występują uwarunkowania, które dla wielu gmin są trudne do zrealizowania. W okresie programowania 2014-2020 większość gmin nie posiadało zdolności ubiegania się o środki funduszy strukturalnych UE. Powodem były ograniczenia budżetowe. Niskie dochody gmin w stosunku do wysokich wydatków są przyczyną ich wykluczenia z mechanizmu pozyskiwania środków funduszy strukturalnych UE. Atrakcyjność inwestycyjna jest tematem szeroko badanym, jednak do tej pory nie zwrócono uwagi na poziom atrakcyjności inwestycyjnej gmin w obszarach społecznym i gospodarczym w kontekście analizy wsparcia obu wskazanych obszarów funduszami strukturalnymi UE oraz przy istniejących ograniczeniach budżetowych gmin.

Praca składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów oraz zakończenia. Opis treści zaprezentowanych w poszczególnych rozdziałach rozprawy.

Badania i analizy zaprezentowane w dysertacji zostały oparte na pierwotnych i wtórnych źródłach danych. Dla potrzeb realizacji celu głównego, weryfikacji hipotezy głównej i hipotez pomocniczych zastosowano następujące metody badawcze.

Atrakcyjność inwestycyjna gmin województwa zachodniopomorskiego, przebadana została z wykorzystaniem metody unitaryzacji zerowanej, dzięki której oszacowano zmienną zagregowaną umożliwiającą opracowanie rankingów gmin województwa zachodniopolskiego w wybranych obszarach infrastruktury społecznej i gospodarczej. Wykorzystując metodę unitaryzacji zerowanej sporządzono cztery rankingi. Pierwszy z nich dla roku 2004, a więc momentu przystąpienia Polski do struktur Unii Europejskiej. Drugi ranking dla roku 2008, czyli okresu w którym zakończył się pierwszy okres programowania dla Polski 2004-2006. Trzeci ranking dotyczył 2015 roku, czasu, w którym zakończono wdrażanie środków z perspektywy finansowej 2007-2013 z zachowaniem zasady n+2. Czwarty ranking objął klasyfikację gmin województwa zachodniopomorskiego w 2017 roku, po upływie 13 lat od rozpoczęcia wdrażania funduszy strukturalnych UE. Następnie wykorzystano wartości miernika syntetycznego i wyodrębniono cztery grupy typologiczne gmin województwa zachodniopomorskiego klasyfikując je od I do IV pod kątem stopnia atrakcyjności inwestycyjnej gdzie przyjęto, że grupa I jest najlepsza. Jako wyjściowy zbiór zmiennych sporządzono macierz złożoną z 21 zmiennych w obszarze infrastruktury społecznej i 18 zmiennych w obszarze infrastruktury gospodarczej, wyznaczonych dla 113 gmin województwa zachodniopomorskiego.

Wybór cech podyktowany był dostępnością danych. Po wyborze zmiennych w badanych obszarach dokonano weryfikacji wskaźników ze względu na dostępność danych, w wyniku czego z 21 cech w infrastrukturze społecznej do dalszego etapu badań zakwalifikowano 18 cech, natomiast do infrastruktury gospodarczej zakwalifikowano 11 cech. Metoda unitaryzacji zerowanej pozwoliła na liniowe uporządkowanie gmin województwa zachodniopomorskiego.

W celu konstrukcji miernika syntetycznego wybrano cechy diagnostyczne. W kolejnym etapie badań, zastosowano metodę Hellwiga i odwróconej macierzy, celem wyeliminowania cech o podobnych potencjale . W związku z tym, że badane cztery okresy nie różniły się od siebie w znaczący sposób do badania, zakwalifikowano cechy diagnostyczne z podziałem na stymulanty i destymulanty w infrastrukturze społecznej i gospodarczej. W kolejnym kroku dokonano normalizacji cech i zbudowano syntetyczną miarę rozwoju jako średnią arytmetyczną unormowanych wartości cech diagnostycznych. Dzięki zastosowaniu wybranych metod, uzyskano cztery grupy, które przedstawiają ranking gmin najbardziej rozwiniętych w obszarze infrastruktury społecznej i gospodarczej w latach 2004-2017. Istotnym elementem badań były także wywiady z mieszkańcami i pracownikami samorządu gminnego. Celem wywiadów było uzyskanie informacji niezbędnych do weryfikacji postawionej w rozprawie hipotezy badawczej. Pytania ujęte w wywiadzie z gminami skoncentrowane były na sektorze gospodarczym i społecznym, realizacji projektów strukturalnych oraz zarządzaniu finansami publicznymi. W podziale administracyjnym województwa zachodniopomorskiego wyodrębnia się 113 gmin, w tym 11 gmin miejskich, 55 gmin miejsko-wiejskich, 47 gminy wiejskie. Gminy w większości położone są na terenach o charakterze rolniczym i zalesionym, gdzie przeważa przemysł rolniczo-spożywczy. Przy doborze skupiono się na gminach, które posiadają udostępnione dane statystyczne w ogólnodostępnych zbiorach statystycznych. Po dokonaniu analizy do badania zaliczono wszystkie 113 gmin z terenu województwa zachodniopomorskiego, które posiadały odpowiednie dane jakościowe i ilościowe do przeprowadzenia założonych badań. Wśród badanych gmin, najwięcej występuje gmin o statusie gminy miejsko-wiejskiej, w drugiej kolejności występują gminy o statusie wiejskim a najmniej jest gmin o statusie miejskim. Problematykę atrakcyjności inwestycyjnej gmin zbadano również wśród mieszkańców województwa zachodniopomorskiego. Przeprowadzone wśród mieszkańców wywiady zawierały wiele zróżnicowanych pytań, odnoszących się do oceny wykorzystania funduszy strukturalnych UE przez gminy. Wywiady przeprowadzono wśród 304 mieszkańców gmin województwa zachodniopomorskiego o statusie gminy miejskiej, miejsko-wiejskiej i wiejskiej, w okresie od stycznia 2019 roku do lipca 2019 roku. Respondenci stanowią 0,17% ogółu liczby ludności województwa zachodniopomorskiego.

Przeprowadzone badania wskazują na istotną rolę funduszy strukturalnych w zwiększaniu atrakcyjności inwestycyjnej gmin województwa zachodniopomorskiego. W świetle przeprowadzonych badań należy stwierdzić, że hipoteza główna została pozytywnie zweryfikowana. Pierwsza z hipotez pomocniczych została na podstawie przeprowadzonych badań potwierdzona. Kolejna, druga hipoteza pomocnicza została zweryfikowana pozytywnie. W szczególności badania wykazały, że gminy korzystające ze wsparcia środków Unii Europejskiej ukierunkowanych na rozwój infrastruktury społecznej i gospodarczej podniosły swoją atrakcyjność inwestycyjną, co pozytywnie wpłynęło na ich obraz ekonomiczny wśród potencjalnych inwestorów. Autorka rozprawy stoi na stanowisku, że gminy bez wsparcia funduszy strukturalnych Unii Europejskiej nie byłyby w stanie wzmocnić swojej atrakcyjności inwestycyjnej. Wiele gmin nie byłoby stać na modernizację czy unowocześnienie infrastruktury społecznej i gospodarczej bez wsparcia ze środków unijnych. Fundusze strukturalne warunkują i rozwijają gminy w zakresie dostępu do podstawowych standardów społecznych i komunalnych. Trzecia hipoteza pomocnicza została pozytywnie zweryfikowana. Wiele gmin zwiększyło swój wskaźnik zadłużenia poprzez zaciąganie zewnętrznych zobowiązań na realizację projektów infrastrukturalnych, które z jednej strony podnoszą tak oczekiwaną atrakcyjność inwestycyjną, jednak z drugiej strony wpływają negatywnie na sytuację finansową samorządów. Wyniki badań jednoznacznie pokazują, że gminy, które realizowały dużo inicjatyw infrastrukturalnych dofinansowanych z funduszy strukturalnych, w większym stopniu zwiększyły swój wskaźnik zadłużenia. Taka sytuacja w dużej mierze wskazuje na niski stopień przygotowania gmin do wdrażania funduszy strukturalnych, ale i na wysokie potrzeby infrastrukturalne.

W odniesieniu do infrastruktury społecznej zaproponowano wytyczne polegające na opracowaniu kryteriów merytorycznej oceny projektów z naciskiem na inicjatywy społeczne. Drugim kierunkiem może być dofinansowanie projektów infrastrukturalnych w 100% dofinansowania dla gmin miejsko-wiejskich i wiejskich. W zakresie gospodarowania środkami unijnymi w warunkach ograniczeń budżetowych jedną z rekomendacji są nowe regulacje prawne obowiązujące w okresie programowania 2021-2027 dla gmin wiejskich, ułatwiające uzyskanie dofinansowania zewnętrznego ze źródeł UE w wysokości do 100% budżetu zadania.

W świetle przeprowadzonych badań, należy stwierdzić, że hipotezy zostały pozytywnie zweryfikowane. Od kilkunastu lat, realizowane w gminach zadania finansowane z funduszy strukturalnych pokazują większą ekspansję inwestycji w gminach miejskich i miejsko-wiejskich, niż w gminach wiejskich. Potencjał gmin miejskich, determinacja gmin miejsko-wiejskich jednoznacznie pokazują zdolność tworzenia atrakcyjności inwestycyjnej. Liczba realizowanych inicjatyw finansowanych z środków funduszy strukturalnych świadczy o zaradności samorządów i świadomości o potrzebach lokalnej gospodarki i społeczeństwa.

Badania wykazały, że gminy korzystające ze wsparcia środków Unii Europejskiej ukierunkowanych na rozwój infrastruktury społecznej i gospodarczej podniosły swoją atrakcyjność inwestycyjną, co pozytywnie wpłynęło na ich obraz ekonomiczny wśród potencjalnych inwestorów. Wiele gmin nie byłoby stać na modernizację czy unowocześnienie infrastruktury społecznej i gospodarczej bez wsparcia funduszy strukturalnych. Jednoznacznie należy stwierdzić przy weryfikacji hipotez, że wykorzystanie funduszy strukturalnych UE przez gminy zwiększa ich atrakcyjność inwestycyjną. Fundusze strukturalne warunkują i rozwijają gminy w zakresie dostępu do podstawowych standardów społecznych i komunalnych. Budowana atrakcyjność inwestycyjna gmin przy pomocy wdrażanych środków funduszy strukturalnych uwidacznia ich pozytywny wpływ i pokazuje, jego znaczenie na wskaźnik zadłużenia gmin. Wiele samorządów podniosło swój wskaźnik zadłużenia poprzez zaciąganie zewnętrznych zobowiązań na realizację projektów infrastrukturalnych, które z jednej strony podnoszą tak oczekiwaną atrakcyjność inwestycyjną, jednak z drugiej strony wpływają negatywnie na sytuację finansową. Wyniki badań jednoznacznie pokazują, że gminy, które realizowały dużo inicjatyw infrastrukturalnych dofinansowanych z funduszy strukturalnych, w znacznym stopniu zwiększyły swój wskaźnik zadłużenia. Taka sytuacja w dużej mierze wskazuje na niski stopień przygotowania gmin do wdrażania funduszy strukturalnych, ale i na wysokie potrzeby infrastrukturalne.

• ¹ Z, Bednarowska-Michaiel: Desk research - wykorzystanie potencjału danych zastanych w prowadzeniu badań marketingowych i badań społecznych [Desk research - exploiting the potential of secondary data in market and social research]. Marketing i Rynek 2015, nr 7. 18-26.
• ²A. Stolecka-Makowska: Triangulacja jako koncepcja pozyskania wiedzy o zachowaniach nabywczych konsumentów. Studia Ekonomiczne 261, Katowice 2016, s. 51-61
• ³ W Jezierski i inni. Wielokryterialna analiza porównawcza - narzędzie do oceny jakości użytkowej mieszkań. Część I. Podstawa prowadzonych badań. TEKA 2016, Nr 1 Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych Oddział Polskiej Akademii Nauk w Lublinie, s. 51.
• ⁴ Encyklopedia zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Analiza_finansowa(dostęp:29.01.2022)

Summary

One of the important aspects of the functioning of local systems are the challenges faced by local authorities in the selection and use of instruments and tools of local and regional development policy, which will increase the level of investment attractiveness of local government units. These tools include financial instruments of the European regional policy, especially in the form of EU structural funds. Shaping the investment attractiveness of local government units with the use of the European Union structural funds is a significant cognitive problem due to the fact that the level of investment attractiveness of local government units, including municipalities, has a direct impact on the competitive ability of these units and on the process of attracting investors, and therefore on the process of domestic and foreign financial capital. One of the factors enhancing the attractiveness of local government units is the skilful allocation of EU structural funds, treated as a stimulus and an opportunity for all participants involved in regional development. Infrastructure investments, especially those related to technical infrastructure, are a sine qua non condition for the improvement of investment attractiveness, competitiveness, economic growth and sustainable development of municipalities. The issue of investment attractiveness has so far been widely researched by many economists and sociologists. The concept of investment attractiveness was defined as a combination of location benefits that can be achieved in the course of running a business, resulting from the specific features of the area in which the activity takes place. These benefits are referred to as location factors, and the set of factors determines the attractiveness of a given area. Structural funds allow for building the investment attractiveness of communes, however, there are conditions that are difficult to implement for many urban, rural and urban-rural communes. In the current programming period for 2014-2020, many municipalities do not have the ability to apply for EU structural funds. The reason is budget constraints, resulting mainly from the high level of indebtedness of individual units, including those from the West Pomeranian Voivodeship. Low incomes of communes in relation to high incomes expenditures are the main reason for exclusion from the mechanism of obtaining resources from the EU structural funds. Due to its potential and range of influence, the European Union belongs to highly developed areas of the world. It is also undoubted that the economy of the European Union is one of the most innovative economies in the world. However, despite such a power, the European Union is not a uniform force. The map of Europe is split in half in terms of sustainability. The western half of Europe has achieved a relatively high economic